Kişisel Toz Ölçümü

Kişisel Toz Maruziyeti Ölçümleri

İş hijyeni ölçümleri arasında bulunan kişisel toz ölçümleri Tozla Mücadele Yönetmeliği kapsamında çalışanların akciğer meslek hastalıklarından (pnömokonyozlar) korunması için işveren tarafından kişisel toz ölçümleri yapılması gereklidir. Tozun tanımına bakacak olursak;

 Solunabilir toz: Aerodinamik eşdeğer çapı 0,1–5,0 mikron büyüklüğünde kristal veya amorf yapıda toz ile çapı üç mikrondan küçük, uzunluğu çapının en az üç katı olan lifsi tozlardır.

Toz: İşyeri ortam havasına yayılan veya yayılma potansiyeli olan parçacıklardır.

Çalışma Ortamında Bulunan Tozun İnsan Sağlığı Üzerine Etkisi

Çalışma ortamında tozun iş yerinde sağlık sorunu yaratabilmesi için, ortam havasına tozun karışarak belirli sürelerde havada asılı kalabilecek düzeyde tozun parçalanması, yani ince toz haline gelmesi gerekir. İnsanın üst solunum yolları, anatomik yapı, çeperlerinin ıslaklığı ve diger bazı fizyolojik nedenlerden dolayı, solunumla alınan tozlara karşı tanecik büyüklüğü ile orantılı, oldukça etkin bir toz tutma yeteneğine (doğal filtrasyon) sahiptir. Bu nedenle tozlarda tanecik büyüklüğü ‘5’ mikron’dan büyük olan tozlar, hemen tümü ile üst solunum yollarında tutularak akciğerlere giremezler. Oysa pek çok iş kolunda, örneğin maden ocakları, dökümhaneler, çimento, seramik, cam fabrikaları, kurşunlu akü imalathaneleri ve benzeri işyerlerinde, ortam havasına yayılan tozlar, ‘5’ mikron sınırının altında, akciğerlerin derinliklerine (alveollere) kadar girebilen, “solunabilir tozlar” adını verdiğimiz, yeterince ince tanecikleri de içerirler. Bu tür işyerlerinde toz ölçümü sonucunda gerekli önlemler alınmadığı takdirde, çalışanlarda, solunan tozların türüne bağlı olarak fibrotik akciğer meslek hastalıkları (pnömokonyozlar) görüldüğü gibi zehirli tozların, kan dolaşımı ile organizmaya geçmesi durumunda mesleksel zehirlenme, kanser ya da allerji olayları ortaya çıkabilir.

Endüstriyel tozlar, insan sağlığına etkileri açısından kabaca şöyle sınıflanabilir.

– Fibrojen tozlar; Kuvarts (SiO2), asbest fibrojen tozlara örnek olarak verilebilir. Kuvarts tozları, “silikoz” adı verilen kronik ve tedavisi olmayan akciğer meslek hastalığına neden olurken, asbest lifleri, silikoz’a benzer “asbestoz” hastalığını yapmasının ötesinde, güçlü bir kanserojen etkiye de sahiptirler.

– Zehirli (toksik) tozlar; Kurşun, kromatlar, çözünebilen baryum tuzları zehirli (toksik) tozlara örnek olarak verilebilir. Bu tür, kan ve diğer vücut sıvılarında çözünebilen tozlar, akciğerlerden kana geçerek etkili oldukları hedef organa yerleşip organizmadaki hastalık yapıcı etkilerini göstermeye başlarlar. Örneğin, kurşun ve bileşikleri kemiklerde birikmektedir.

– Alerji yapan (allerjen) tozlar; Pamuk tozları, bazı bitkisel lifler alerji yapan tozlara örnek olabilir. Allerji, belirli madde ya da madde gruplarına karşı, insan vücudunda oluşan aşırı duyarlık olarak tanımlanır. Çalışma yaşamında da kişilerin yapısal yatkınlığına bağlı olarak hemen her türlü maddeye karşı duyarlık oluşabilmekle birlikte bu tür olaylar pek sık görülmezler. Ancak, tekstil endüstrisinde ham pamuğun işlendiği harman-hallaç bölümlerinde, nefes darlığı ve solunm kapasitesinin azalması gibi belirtilerle ortaya çıkan “Bissinoz” meslek hastalığına oldukça sık rastlanmaktadır.

 

Yukarıda sayılan gruplarda toplanmamakla birlikte, arsenik, berilyum, kadmiyum ve bileşikleri gibi kanser yapan (kanserojen), uranyum, radyum, toryum tuzları, mineralleri ve radyoaktif izotoplar gibi iyonlayıcı ışınlar yayan, radyasyon hastalıklarına neden olabilen madde tozları da ayrı gruplar olarak sayılabilirler.

 

Çalışma Ortamında Hangi Toz Kaynaklarında Kişisel Toz Maruziyeti Ölçümü Yapılır?

• Açık Maden işletmeleri kişisel toz maruziyeti ölçümleri
• Kapalı maden işletmeleri kişisel toz maruziyeti ölçümleri
• Talaşlı imalat işletmeleri kişisel toz maruziyeti ölçümleri
• Mobilya ve dekorasyon işletmeleri kişisel toz maruziyeti ölçümleri
• Yapı malzemeleri işletmeleri kişisel toz maruziyeti ölçümleri
• Çimento ve benzeri işletmeleri kişisel toz maruziyeti ölçümleri
• Kapalı alanda tozlu maddelerle çalışma yapan işyerleri kişisel toz maruziyeti ölçümleri
• Dökümhanelerde kişisel toz maruziyeti ölçümleri
• Cam, seramik, taş obje üretiminde kişisel toz maruziyeti ölçümleri
• Kimya ve ilaç endüstrisinde kişisel toz maruziyeti ölçümleri
• Kesme, zımparalama, parlatma, kumlama işlemlerinde kişisel toz maruziyeti ölçümleri

 

 Çalışma Ortamda Kişisel Toz Maruziyeti Ölçümü Neden Yapılmalıdır?

Tozun yukarıda belirtilen çalışanların sağlığı üzerinde bulunan etkilerinden dolayı, tozun meydana getirdiği meslek hastalıklarına karşı önlemler alınması için ve çalışanların ne kadar toza maruz kaldıklarının belirlenmesi için kişisel toz maruziyeti ölçümü yaptırılmalıdır. Ayrıca;

05.11.2013 tarihli ve 28812 sayılı resmi gazetede yayımlanan Tozla Mücadele Yönetmeliği;

  “MADDE 5 – (1) İşveren, her türlü tozun meydana geldiği işyerlerinde çalışanların toz maruziyetini önlemek ve çalışanların toz ile ilgili tehlikelerden korunması için gerekli tüm koruyucu ve önleyici tedbirleri almakla yükümlüdür.

(2) İşveren, ayrıca tozdan kaynaklanan maruziyetin önlenmesinde;

1. a) İkame yöntemi uygulanarak, toz oluşumuna neden olabilecek tehlikeli madde yerine çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden tehlikesiz veya daha az tehlikeli olan maddelerin kullanılmasını,
2. b) Riski kaynağında önlemek üzere; uygun iş organizasyonunun yapılmasını ve toplu koruma yöntemlerinin uygulanmasını,
3. c) Toz çıkışını önlemek için uygun mühendislik yöntemlerinin kullanılmasını,

ç) İşyerlerinin çalışma şekline ve çalışanların yaptıkları işe göre, ihtiyaç duyulan yeterli temiz havanın bulunmasını,

1. d) Alınan önlemlerin yeterli olmadığı durumlarda çalışanlara tozun niteliğine uygun kişisel koruyucu donanımların verilmesini ve kullanılmasını,
2. e) Alınan önlemlerin etkinliğini ve sürekliliğini sağlamak üzere yeterli kontrol, denetim ve gözetim yapılmasını,
3. f) İşyerlerinde oluşan atıkların, Çevre ve Şehircilik Bakanlığının ilgili mevzuatına uygun olarak bertaraf edilmesini,

sağlar.

Risk değerlendirmesi

MADDE 6 – (1) İşveren, çalışanlarının sağlık ve güvenliğini tehlikeye atacak, işyerinde bulunan tozlardan kaynaklanan olumsuz etkileri belirlemek üzere, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve 29/12/2012 tarihli ve 28512 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği hükümlerine uygun şekilde risk değerlendirmesi yapmakla yükümlüdür.

(2) Tozlu işlerde yapılacak risk değerlendirmesinde aşağıda belirtilen hususlar özellikle dikkate alınır.

1. a) Ortamda bulunan tozun çeşidi,
2. b) Ortamda bulunan tozun sağlık ve güvenlik yönünden tehlike ve zararları,
3. c) Maruziyetin düzeyi, süresi ve sıklığı,

ç) Bu Yönetmeliğin Ek-1’inde yer alan mesleki maruziyet sınır değerleri,

1. d) Toz ölçüm sonuçları,
2. e) Alınması gereken önleyici tedbirleri,
3. f) Varsa daha önce yapılmış olan sağlık gözetimlerinin sonuçları.” gereği toz ölçümleri yapılmalıdır.

 Kişisel Toz Maruziyeti Ölçümü Ne Zaman Yapılır? Kişisel Toz Maruziyeti Ölçüm Periyodu?

 05.11.2013 tarihli ve 28812 sayılı resmi gazetede yayımlanan Tozla Mücadele Yönetmeliği;

 “MADDE 8 – (1) İşveren, her türlü tozun meydana geldiği işyerlerinde 20/8/2013 tarihli ve 28741 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan İş Hijyeni Ölçüm, Test ve Analizi Yapan Laboratuvarlar Hakkında Yönetmelik hükümleri saklı kalmak kaydıyla;

1. a) Risk değerlendirmesi sonucuna göre belirlenen periyodik aralıklarla toz ölçümlerinin yapılmasını,
2. b) İşyerinde çalışanların toz maruziyetinin bulunduğu koşullarda herhangi bir değişiklik olduğunda bu ölçümlerin tekrarlanmasını,
3. c) Ölçüm sonuçlarının, Ek-1’de belirtilen mesleki maruziyet sınır değerleri dikkate alınarak değerlendirilmesini,

ç) İşyerinde yapılacak denetimler için toz ölçümlerinin Genel Müdürlükçe ön yeterlik veya yeterlik belgesi verilen laboratuvarlarca yapılmasını sağlar.” gereği toz ölçümü yapılır.

  

 

Kişisel Toz Maruziyeti Ölçümü İçin  Ortamın Değerlendirilmesi

İş yerlerinde, ham maddelerden, üretilen mallara kadar tüm işlemlerdeki toz ortam havasına karışır. Bu etmenlerden çalışanların korunabilmesi ve sağlıklı bir işyeri ortamı yaratabilmek için öncelikle çalışanın maruz kaldığı tozun miktarını kişisel toz maruziyeti ölçümü yaptırarak kişisel toz maruziyeti ölçümü sonucunda çalışanın maruz kaldığı tozun miktarı tespit edilir. Kişisel toz ölçümü için birtakım verilerin saptanması gerekmektedir, bunun için;

– Kişisel toz maruziyeti ölçümü için iş yeri ortamında, çalışanların, hangi biçimde olursa olsun ilişkide bulundukları tozlar nelerdir?

– Kişisel toz maruziyeti ölçümü için ortamda tozlar, hangi işlemlerde, hangi kaynaklardan ve hangi biçimlerde ortama yayılmaktadır?

– Kişisel toz maruziyeti ölçümü için iş yerinin yapısal, yerleşim ve havalandırma (aspirasyon-ventilasyon) durumu  nasıldır?

– Kişisel toz maruziyeti ölçümü için çalışanın maruz kaldığı tozların miktarları  hangi düzeylerdedir?

– Çalışan kişiler, bir iş gününde ne kadar süre ile tozlu ortamda bulunmaktadırlar?

Kişisel Toz Maruziyeti Ölçümü Sonucunda Yapılabilecek İyileştirme ve Korunma Önlemleri

İşyerinde kişisel toz maruziyeti ölçümleri yapıldıktan sonra, toz ölçümü sonuçları değerlendirilerek çalışma ortamında toza maruz kalan bireylerin, saptanmış olan kimyasal ve fiziksel etmenlerden korunabilmeleri ve sağlıklı bir işyeri ortamı yaratılması için gerekli ve etkin önlemlerin uygulanması yolunda çalışmalar yapılmalıdır. Genel kural olarak, iyileştirici ve koruyucu önlemler üç grupta ele alınmaktadır. Bunlar, sorun oluşturan etmenin meydana geldiği, ortama yayılmaya başladığı kaynak ya da işlem noktası, çalışanın içinde bulunduğu işyeri ortamı ve etkilenen kişide alınacak önlemlerdir.

 Kişisel Toz Maruziyeti Ölçümü Sonucunda Kaynakta Alınacak Önlemler

Bu grupta, sorun oluşturan toz faktörlerin, daha ortama yayılmadan çalışanlara zarar vermeyecek duruma getirilmesi ve/veya tozun ortama yayılmasının engellenebilmesi için uygulanacak yöntemler yer almaktadır. Bunları, özet olarak bazı örneklerle açıklayalım;

– Islak Yöntemler Uygulanması

İşlemler sırasında oluşan tozların havaya kalkmadan bastırılmasına yarayan bu yöntem, akciğer meslek hastalıklarının sık görüldüğü yeraltı maden işletmelerinde çok yararlı olmaktadır. Örneğin, makinalı delme ve kazma işlemlerinde, çalışma noktasına sürekli su gönderilmesi, yüklenecek, boşaltılacak cevher veya kömür yığınlarının bu işlemden önce sulanarak ıslatılması, lağım atımının ardından ortama su sisi göndererek tozun bastırılması, çalışma ortamınındaki tozu iş hijyeni açısından sağlıklı hale getirecektir. Ancak bu yöntemler, çok toz oluşturan dökümhane, demir-çelik fabrikaları gibi erimiş, yüksek sıcaklıkta metallerle çalışılan iş yerlerinde ıslanmış materyal ve yerlerdeki sulardan oluşacak patlama riskleri nedeni ile uygulanamaz.

 

–  Yerel Aspirasyon

İşlemler sırasında tozun oluştuğu noktada, ortama karışmadan hava ile çekilerek uygun (çevre kirliliğine neden olmayacak) biçimde dışarı atılmasını sağlayacak bu yöntem ne yazık ki ülkemizdeki iş yerlerinin büyük bir çoğunluğunda yanlış ve bilinçsizce uygulanmakta, yarar sağlamaktan çok zararlı olmaktadır. Bu konuda, yaygın olarak kullanılmakta olan düzenler, doğal veya cebri çekişli davlumbazlardır. Ancak, ortam atmosferine karışmaması istenen tozların nitelikleri ve çıkış-kaçış hızları hesaba katılmadan gelişi güzel yapılan bu sistemler yararlı olmamakta, hatta çalışanların ağız-burun düzeylerinde daha yoğun bir birikim oluşturarak tehlikeyi artırmaktadırlar. Oysa işlemin niteliğine bağlı olarak ve tüm karakteristikler hesaplanarak yapılacak yandan veya alttan çekiş sistemleri bu sorunları kökünden çözümleyecektir. Doğal olarak, tüm bu önlemlerin kesiksiz bir şekilde etkinliklerini koruyabilmesi için düzenli ve etkin bakım programları uygulanmalıdır.

 

Kişisel Toz Maruziyeti Ölçümü Sonucunda Ortamda Alınacak Önlemler

 Kişisel toz maruziyeti ölçümü sonucunda kaynakta alınacak önlemlerin daha etkin olabilmesini sağlama ve ortam atmosferinin, orada bulunan ve çalışanlar tarafından da çeşitli yollardan kirlenebileceği nedenleri ile çalışma hacimlerinde de önlemler almak gerekmektedir.

 

– İşyeri Düzeni

Dağınık, bakımsız ve düzenli olarak temizlenmeyen bir çalışma alanı, öncelikle iş verimi ve üretim kalitesini düşürürken, işlemler sırasında oluşan süprüntü ve atıklar iş kazalarına neden oldukları gibi çalışanların sağlığı üzerinde de olumsuz etkiler yapacaktır.

 

– Genel Aspirasyon (havalandırma)

 

Hangi nedenlerle olursa olsun, kirlenen havanın düzenli olarak değiştirilmesi yalnız iş yerlerinde değil, içinde yaşanılan tüm ortamlar için temel sağlık gereklerinden biridir. Bu değişimin hızı, doğal olarak havanın kirlenme hızı ile paralel olarak farklılaşacaktır. Havalandırma, evlerde kapı pencere açılarak yapılırken kalabalık ortamlar ve işyerlerinde aspiratörlü (cebri çekiş) düzenler kullanılmaktadır. Bu konuda da yerel aspirasyonda olduğu gibi, bilinçsiz düzenlemeler, yarardan çok zarar getirecektir. Bu sistemlerin kurulacağı hacimlerde, öncelikle ortam havasının kirlenme hızına bağlı değişim oranı  (tüm ortam havası hacminin 1 saatte temiz hava ile yenilenme sayısı) hesaplanarak buna uygun havalandırma sistemlerinin kurulması gerekmektedir. Burada önemle göz önünde tutulması gereken bir husus, çalışan kişilerin solunum düzeylerindeki (ağız-burun hizası) havanın, sürekli temiz kalabilecek biçimde değişebilmesidir. Pencere, tavan ve duvarlara gelişigüzel yerleştirilmiş aspiratörler, bu gerekleri sağlayamamanın yanında çoğu kez kirlenmiş havayı soluma düzeyine karıştırabilirler. Dikkat edilmesi gereken bir başka önemli konu da, havalandırma sisteminin, aynı hacimde bulunan yerel aspirasyon düzenlerinin etkisini zayıflatabilecek konum ve güç düzeylerinde olmamasıdır.

 

– Seyreltme Ventilasyonu

 Dış hava ile doğrudan ilişkisi olmayan tank, atölye, menhol, galeri vb. ortamlarda yapılan çalışmalar sonucu kirlenmiş ve kirlenmekte olan havanın aspirasyonla dışarı atılması sırasında, dışarıdan  temiz hava basılması işlemine “seyreltme ventilasyonu” (make up air) adı verilir. Bu önlem, öncelikle, atmosferik kirlenmenin yüksek olduğu ve oksijen yetersizliği olabilecek dar, küçük hacimli yerlerde uygulanmaktadır.

– Sürekli Ortam Kontrolu

 Yukarıda açıklanmış olan önlemler alınırken, uygulamaların etkinliği ve çalışma ortamının endüstri hijyeni açısından sağlıklı olup olmadığı, düzenli olarak kişisel toz maruziyeti ölçümleri yapılarak denetlenmelidir.

 

Kişisel Toz Maruziyeti Ölçümü Nasıl Yapılır?

MDHS 14/3, TS EN 2361, MDHS 14/4 metodlarına gore kişisel toz maruziyeti ölçümleri kişisel toz ölçüm cihazlarıyla gerçekleştirilir.

Kişisel toz maruziyeti ölçümleri iş yerlerinde 2 farklı yöntem olarak ölçülmektedir. Bunlar;

Kişisel solunabilir toz maruziyeti ölçümleri : Aerodinamik eşdeğer çapı 0,1–5,0 mikron büyüklüğünde kristal veya amorf yapıda toz ile çapı üç mikrondan küçük, uzunluğu çapının en az üç katı olan lifsi tozların ölçülmesi.

 

Kişisel toplam toz maruziyeti ölçümleri : Aerodinamik eşdeğer çapı 10 mikron ve altı büyüklüğünde olan tozların ölçülmesi.

 Toz ölçümleri iş yeri ortamında çalışanların maruz kaldıkları havadaki solunabilir toz yoğunluğunun belirlenmesi, örneklenmesi ve miktarının tayini işlemlerini kapsar. Toz ölçümleri tesis içerisinde bulunan toz kaynaklarında, toz kaynaklarının etki alanındaki çalışma ortamlarında, tesiste bulunan idari binalarda, tesis içi açık ve kapalı alanlarda toz konsantrasyonunun belirlenmesi amacıyla toz ölçümü yapılır. Toz ölçümü toz ölçüm cihazıyla toz kaynağından yada ortamdan alınan örnekleme sonucunda gravimetrik yöntem ile yapılmaktadır.

Kişisel Toz Örnekleme Çalışmalarında örnekleme pompası, çalışan üzerinde güvenli olabilecek ve rahat çalışmayı mümkün kılabilecek şekilde mümkünse kemere monte edilerek kullanılırlar. Bunun mümkün olmadığı durumlarda hava akışını ve cihazın çalışmasını olumsuz etkilemeyecek şekilde cepte de kullanılabilirler.

 

Kimler Kişisel Toz Maruziyeti Ölçümü Yapar

20.08.2013 tarihinde 28741 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından resmi gazetede yayımlanan İş Hijyeni Ölçüm Test ve Analizi Yapan Laboratuvarlar Hakkında Yönetmelik

“İşverenlerin yükümlülükleri

MADDE 5 – (1) İşveren, işyerinde bulunan, kullanılan veya herhangi bir şekilde işlem gören maddelerin ve çalışma ortam koşullarının tehlikelerinden, zararlı etkilerinden çalışanları korumak zorundadır. Güvenli bir çalışma ortamı sağlamak amacıyla çalışma ortamındaki kişisel maruziyetlere veya çalışma ortamına yönelik fiziksel, kimyasal ve biyolojik etkenlere yönelik ölçüm, test, analiz ve değerlendirmeleri, ön yeterlik veya yeterlik belgesini haiz laboratuvarlara yaptırmakla yükümlüdür.” bulunmaktadır. Bunun sonucunda iş hijyeni ölçümleri içerisinde bulunan kişisel toz maruziyeti ölçümleri Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı (İSGÜM) tarafından yetkilendirilmiş kişisel toz maruziyeti ölçümleri de bu yetki belgesinde bulunan iş hijyeni ölçüm, test ve analiz laboratuvarları tarafından yapılmaktadır. Kişisel toz maruziyeti ölçümleri İSGÜM tarafından yetki belgesi bulunmayan iş hijyeni ölçüm, test ve analiz laboratuvarı tarafından yapıldığında kişisel toz maruziyeti ölçümlerinin yasal mevzuatta kabul edilebilirliği yoktur.